Abansdíser deu Director

Guy Mondorge

Amics gascons de Senta Maria e d’aulhors,
                                  Caras consòrs e cars conhrais academicians.
   Mercès a tots d’aver responut present tà d’aqueth Capitol d’Estiu 2022. Un capitol especiau, puishque consacrat sonque tà hestejar lo poète gascon màger deu sègle XIXau, l’Isidore Salles, vadut dens la maison Sabaté, la Maison Blanca, a quauques pas d’aqueste maison comuna en 1821.
      Mercès, Monsur lo Maire de Sente Maria, de’ns arcuélher dens la vòsta beroja sala de las hestas on tots los esveniments de la vita vitanta trovan la loa plaça.

Que sian las amassadas o los repaishs associatius, las eleccions , las aubadas musicaus o las animacions culturalas de tot escantilh, aquèra sala que sap tot de çò qui hè la vita deu vilatge.

Hicar atau en davant lo Gascon dens un lòc acostumat a recéber tan de monde qu’es segur la mei beroja faiçon de muishar l’importença de la nosta lenga mairana per tots los Mariòts, tant tà har memòri com tà preparar lendedomans deus beròis.

   Que saberam demorar modèstes dabans aqueth aunor. E los qui parlaran tot au long d’aqueth vrèspe ne cerqueran pas los aplaudiments, mès sonque lo plasèr de har tringlar la musica de la lenga nosta, capvath los mots deu gran Isidore Salles.
   Mès aqueth Capitol que serà tamben tornat de cap tà l’aviéner dab l’intronisacion de dus naveths academiciana e academician.

    Es òra adara d’ubrir aqueste Capitol.
Es òra adara de’vs presentar lo purmèr navèth academician deu dia.

                                 Qu’apèri sus l’empont au Vincenç Claverie.

Devis d’arcuelh
a l’Academia Gascona de Baiona-Ador
deu Vincenç CLAVERIE,
preu son pairin, lo Guy MONDORGE,
lo 13 de Julh de 2022.

             Vadut à Aira sus Ador en 1973, Vincenç ne serà pas lo mei joen dens la nosta academia ; mès lo vintenat d’annadas qui’ns espaceja qu’ei lo signe de la volontat de tot academician de póder passar lo relais aus qui batalharan doman tà har viver la nosta lenga.
    Vincens que tribalha uei tà la lenga dens l’encastre deu CFPòC…
     Tribalhar tà la lenga, un concèpte que los ancians e n’averén pas aubirat d’autes còps. Eths qui parlavan tot dia gascon , caduts dens la lenga de mainat, com l’Obelix dens la potinga magica.
    Mès dens las annadas 2000, tà Vincens com tà tots los qui volen adara apréner lo gascon, que’u a calut passar per l’etapa deus cors d’adultes.

     E quauquas annadas après, hà’s ensenhaire e passar lo son sabér aus aprenents de Bidache, abans d’integrar l’administracion deu CFPOC.
    Lo Vincenç qu’a viscut mantruas autas aventuras dab la lenga, au Teatre per exemple en adaptan en gascon ua pèça de Dario Fo , Lo Pèc e la Mort, dab lo Petit Teatre de Pan de Cambo.
    Que parlarà de tot acò miélher que jo de tira.
    De mei qu’i sabó tamben muishar la soa obertura d’esperit en aprenen lo Basco…
    Ne serei pas mei long. Qu’es donc un òmi de lengas , de communicacion, de passatge e de transmicion qui entra uei dens la nosta Academia Gascona de Baiona Ador.
            Planvienguda Vincenç, e a tu de tribalhar d’ara enlà…

Devís d’entrada a l’Academia

Vincenç Claverie

    Lo gascon qu’es un refugi. Cap a un monde vasut pèc, qu’es un endret on ns’estimam hicar a l’acès. Solide que’ns compta lo monde com èra d’auts còps, mes que’ns parla tanben deu monde de uei, d’ací e a l’auta part de la tèrra.
    Nat besonh de saber l’anglés o lo chinés tà parlar deus Mapuches o deus Papos, lo gascon que nse’n pòt díser beròi, eth tanben. Segur, lo bestiar, las plantas, las costumas que son desparièras mes qu’avem tot tà las descríver, ne rénder compte.
    La nosta lenca d’aulhèrs que’s sap adaptar dempuish pausa a la realitat deu temps, qu’a passat brilhantament lo cap deu sègle XXIau. Qu’èra presenta suu hialat autanlèu Internet democratizat. Los qui avón hami de la har conéisher, de la har víver qu’an honhat cap baishat tà la har véser, enténer, sentir.

Quan ne i avèva pas sonque quauques publicacions anaus, que son uei milierats de documents qui sorteishen cade an, qui son balhats a legir au monde ! Solide, ne son pas tostemps òbras sapientas e n’es pas erudit lo qui ac vòu, mes que’ns muishan ua lenca vitèca qui ne fineish pas d’arrevàser.
Uei, que’m hètz l’aunor de m’arcuélher en aquesta Academia qui a dejà vist passar monde deus famós e deus importants tau gascon. Deus qui an deishat peadas per Baiona e enlà. Tot jorn que m’ahidi au Pèir Rectoran e au son diccionari deu gascon maritime tà saber lo nom deus ausèths e deus mestièrs ligats a la mar, d’aqueths mots desconeishuts a noste, deu costat d’Aira.
Be son utís preciós qui ns’a legats ! Qu’avem deus har víver e deus har conéisher.

Apuish, que vorrí seguir en parlar deu noste ligam au sud de Gasconha. Vasut au Pirenèus e qui’s barreja enter Anglet e Tarnòs : l’Ador. Aqueth gave de montanha qui chic a chic e s’apatza en la plana, en tot bremba’ns tostemps que demora sauvatja e que’s pòt, d’un pet, deslheitar en ua aigada granassa. Aqueth arriu qui sembla dar la mort, mes au contra, be pòrta la vita !
Quin plaser, tot jorn, en traucar las bartas dab lo trin tà anar trabalhar, enter Urt e Peirahorada de véser guits, bernats blancs e gruas mes tanben vacas e chivaus au miei de la bruma matièra.
L’Ador qu’es lo ligam de las hemnas e deus òmis de la montanha cap a la Mar grana. Qu’es lo ligam deu noste gascon.

Qui miélher tà clavar e tà parlar de l’arriu que l'Isidòr Salas :
Fièr deu son cors, passa au pont de Lanas,
E com un rei vesitant sons estats,
En tornviran que s’esten sus las planas,
Bòrds floridents de sons flòts encantats !
Ò doç miratge,
D’aqueth ribatge !
Deus temps d’autscòps, bèras òras on son ?
Lo só deu rèva,
Tostemps que’s lhèva,
En esclairant lo tuc de Bonahont !
Mercés aus qui m’an passat la lenca. Qu’ensajarèi tot jorn de har parièr.

Devís d’arcuelh d’Elòdia Forsans

Marisa Pouliquen

Qu’eí lo plaser d’arcuélher ua navera hemna au bèth mièi de la nòsta academia. Que l’èi encontrada au parat d’un estagi de gascon. Pr’amor qu’anetz véder que parla fòrt plan ,mes totun que contunha d’apréner. Quan èi vist lo son interès per la lenga, qu’èi gausat demandar.
-E vòs viéner dab nosatis a l’academia gascona ?
De tira que m’a responut

-Oc, perquè pas ?
Que hè gai aqueth estrambord, aquera volontat d’engatjà’s. Tà jo, l’avièner de la lenga s’empara sus joenas atau, que la van transméter e har víver. Adara que la vau daihar presentà’s era medisha.

Devís d’entrada a l’Academia

Elòdia Forsans

Adishatz a tots.
     Jo, Elòdia FORSANS, landesa de soca , que sòrti de Sent Lon au ras de Peirahorada, a las Lanas. Qu’i estoi ua mainada urosa dab la mea familha gascona.
    En çò deus granpairs, que s’i parlava gascon, « lo patoès » com disèvan !…Aquera lenga que l’adoptèi de tira.
    Quan s’i disè quauque secret a estujar aus mainats, los pairs e los granpairs qu’avèn la costuma de parlar gascon tà que ne‘us podossi pas compréner… Grava error ! Be i estón gahats!

Que’us deishavi parlar entre adultes mes qu’aví l’ aurelha qui ne’s podèva pas empachar d’arrecaptar mots e frasòtas. Dab los mots e las frasòtas que m’i escadèvi a arrehar las istòrias deus grans.
Aquera lenga, que los adultes ne volèvan pas que comprenossi, e be, qu’èra vaduda la mea lenga de còr.
Uei, que hèi la regenta a las Lanas. Dus ans a, que vedoi a passar ua informacion de las importantas : l’Educacion Nacionau que cercava regents e regentas qui’s volèvan seguir ua formacion en occitan, tà poder ensenhar l’occitan en classas bilinguas.

De tira, shens calcular, qu’estoi candidata ad aquera formacion ; n’i avè pas a tortilhar ! Que seré tà jo lo parat de restablir ua tradicion familiau, la de contunhar de parlar la lenga nosta, la lenga deus granpairs, la lenga de quan èri mainada. Lavetz, pendent dètz mes que seguii cors d’occitan a Salas (Sallespisses en francés) a costat d’Ortès. Tà l’anecdòta, Vincenç Claverie (qui es ací dens la sala) qu’estó lavetz l’un deus mens formators pendent la formacion.
Adara, que hèi la regenta d’occitan a l’escòla « lo mainadèr » de Magesc dab mainats de 5 a 8 ans. Que torni descobrir lo mestièr d’ensenhaira : qu’es un vertadèr plaser de poder ensenhar deu matin au ser en lenga gascona.

Tà çò qui pertòca los lesers que hèi un chic de musica peu plaser en un grop qui s’apèra « Lou CABé » (en fèit, aqueth nom ne vòu pas díser arren, n’es pas sonque lo nom de la bòrda deus granpairs). Que hèm sustot composicions francesas, mes que i a tanben quauquas cançons en gascon. D’aulhors, que vam har un concertòt divés qui vien sus l’Hermione a Anglet a 7 òras deu ser.
Lo purmèr còp qu’encontrèi la Marisa Pouliquen qu’estó a un cors d’occitan a Sent Martin. Que hasom coneishenças e lo contacte que’s hasó aisidament.

Lo dusau còp, (enqüèra a un cors d’occitan ce pensi, o lhèu a un talhèr de canta, ne m’ac brembi pas), la Marisa que’m demandè se volèvi entrar a l’Academia Gascona… Qu’estoi de l’ua part, hòrt estonada, e de l’auta part, hòrt aunorada. Uei, que l’arremercii per aquesta proposicion e qu’espèri que saurèi estar a la hautor de çò qu’atenen de jo.
En efèit, en entrar en aquera grana familha qu’es l’Academia Gascona que volerí contunhar de deféner la lenga nosta com ac an hèit e com ac hèn enqüèra los academicians actuaus.
Dab lo men mestièr de regenta que m’i hèi tà transméter cada jorn, la lenga nosta, a las joenas generacions.

    Que pensi qu’es important de balhar lo parat aus mainats, per exemple, de prononciar com cau los noms de lòcs o de familha, de compréner perqué los landés ( o los gascons) e s’apèran « Bordenave », « Ducassou » o « Pecastaing » ;.. Qu’es ua lenga cargada de sens ací on vivem.
    A casa tanben, en la vita vitanta, qu’ensagi de parlar gascon aus còishes…
    N’aboliram pas , ailàs, annadas d’umiliacion, ne tornaram pas aus ancians la dignitat panada, mes la lenga nosta qu’existeish enqüèra, n’es pas morta. Que viu mercés a la creacion, au teatre, a la musica, aus contes e a la literatura.

Qu’a enqüèra fòrça.
Que cau balhar l’enveja, a los qui estujan aquesta lenga, de la sortir de la pòcha e de se’n servir.
Ne poish pas acabar aqueste devís shens citar l’òmi deu jorn, Isidore Salles :
« Lous bielhs qu'an heyt ço qu'an poudut
E lous mé yoüens que haran melhe:
De le lhebade au sou cadut,
Lous bielhs qu'an heyt ço qu'an poudut. »

Discours de Simonet pour des 30 ans

du décés d'Isidore Salles

Guy Mondorge

Senta Maria de Gòssa Miquèu Baris

A capsús deu Senhans, de long d’Ador, dinc au Maremne, que s’esten ua navèra entitat territoriau, MACS (Maremne, Ador, Còsta Sud).
La purmèra ciutat que n’es Senta-Maria-de-Gòssa, de long deu fluvi, de cara a Horc-Gave, de l’aut costat d’aquesta termièra. Pro estenuda (2654 ectaras), que segueish la corba de l’arriu, de capvath a capsús deu horcarriu dab los Gaves amassats. Qu’a un relhèu pro prononciat. De cara au horcarriu de Bidosa (costat Guishe), que i a la grana irla de Mirapeish (14 ectaras), separada d’Ador pr’un braç d’aiga aperat « Dèc ». Duas piraugas monoxilas de 3,50 mètres de longor, datadas deu sègle XIVau, qu’eston descobèrtas aquí en 2004 e 2005.

    A bisa e a capsús de la comuna, los costalats deu Cahurt, pas luenh deu flumi, que servin longtemps de peirèra. Segon la tradicion, caunas preistotrics qu’i serén medish estadas d’auts còps.
          La maison deu Rei que devè lo son nom au rei Enric lo IVau qui avè aquí quauques rendetz-ve galants, ce pareish.
          Que pòden tanben mirar lo bèra vista sus la vath d’Ador e deus Gaves dempuish lo site de « Mirador », lo plan nomat, a mijorn e capsús de la comuna, qui estó la propriétaire deu professor Delay, ancian màger de Baiona au sègle XIXau e membre de l’Academia Francesa. La maison qu’estó bastida de cap a 1930 preus arquitèctes Loís e Benjamin Gomez, los rèis de l’Art-Navèth, tà l’Alfred Eluèra, Màger de Sòrts-e-Òssagòr de 1935 a 1972.

    Que pòden enqüèra i véder lo Castèth d’Aranguishe, lo Castèth de Bordús, e lo de Rotgèr, e la chorrèra e lo molin de L’Ortar.
          Non luenh d’aquí, que tròban l’ancian molin de Gairòssa. Qu’es un bastiment susmontat d’ua crotz benedictina, anciana possession de l’Abadia de Sòrda. Lo molin a aiga que figura sus la carta de Cassini.
          Ne’ns desbrombaram pas de citar enfin la maison nadau de l’Isidòr Salas, la famosa « Maison blanca », rota de « Bèra Vista ». Aqueth prefècte e poèta que s’escrivó un poèma celèbre sus la soa maison, en gascon, a tau punt que l’Academia Gascona de Baiona e s’i hasó pausar ua placa commemorativa en 1930, l’annada on la Societat de Borda e’s publiquè lo son libe de poesias.

La glèisa romana deu sègle XIIau, que los Benedictins de Sòrda ne serén estats los fondators, arremanejada aus sègles XIIIau e XIVau quan estó fortificada, qu’estó tornada bastir en gotic flambejant aus sègles XVau e XVIau. Que’s portava d’auts còps lo nom de Senta-Maria-de-Biarròtta. Au moment de la Convention Nacionau (1792-1795), la comuna que s’aperè medish « Barras ».
Que’s tròba suu cantèr d’Ador (12 km d’arribas) e au horcarriu dab los Gaves amassats, a Horcgave, de l’aut costat deu, flumi. Lo borg qu’es, eth, sus la partida hauta. Que l’apèran « lo Sequèr », qui designa l’endret sec. L’altitud qu’es de 109 m au punt geodesic deu Tuc Lambèrt.

La partida baisha de las « bartas » qu’a un travèrs de 300 a 400 mètres, e que bordeja Ador dens la soa partida devienuda hòrt larga pr’amor de l’apòrt de las aigas deus Gaves amassats.
L’arquitectura deus ostaus de la comuna qu’es vesia de l’estile baish-navarrés (ostaus carrats a las parets blanquidas, contravents pintrats, pèiras d’angle vedederas), pròpi aus País d’Òrta e deu Senhans.

Sovier deu Jòrdi Hondelatte

Francis Labarthe

Que parlam d’Isidore SALLES. Rassurat’v ne l’ei pas coneshut. Mes qu’ei coneshut la soa istòria en aven a casa lo gros volumen editat per Jòrdi HONDELATTE de Gòsse qui a transcrit pròche de 5OO poèmes en gascon et arrebirats en francès. Per contre qu’ei coneishut Jòrdi HONDELATTE qui com jo éra escloper. Lo son obrador era au bòrd de la Nacionau 117. Qu’eri joen e que viené sovent vede lo mei pair parlar esclòps o ana a quauque amassada d’esclopés. Qu’ei lo sovier d’un òmi elegant d’un abòrd agradiu. Qu’ave ua interpresa pro importanta dab obrèrs e dens las anadas 55 veden que l’esclòp n’ère pas un mestier d’avienir qu’avé tot arrestat e partit dans leus materiaus de construccion.

Las maquinas a esclòps qu’am actuaumen a nosta apres leus de 1930 son las soas.
Qu’ei tostemps aimat parlar lo gascon. Se, petit, los pairs ne m’en parlavam pas, que l’ei aprenut hòrt viste a l’escòla. Dens la mia escòlàritat primari qu’avoi dus regents , lo permer anant de cap tà la retirade n’sac jamei interdit d’en parlar. E a la recreacion lo « patois » qui anava dab plaser.
Lo dusau, au començar de la Guerre, ne viène pas d’Escòla Nòrmau, sortit d’un gran collègie de Bordeu, avé causit l’Education Nationau entar aver un mestier.

Dab eth taben, pas de problème, au contrari que ns’ensenhava entà las conjugasons, las relacions enter lo francès e lo gascon « canta (chetz lo r) : chanter- qu’èi cantat : j ai chanté – que l’èi cantada : je l’ai chantée ». Aquo que’m sert enqüèra dens la correspondancia.
Qu’era pintre a las soas òras e hasé hòrt de subjectes sus las còrridas . Que’ns haser dessinar e har frises sus noste quasèrm de recitacion. Qu’ei miat lo mei d’aquèra época on ei escribut « La mayson blanque » et que m’en hasi lo plaser de vs’at contar dens lo gascon de labetz.

La maison blanca : copie du cahier

d'école de Francis Labarthe

Que m’escuserat, mes dab l’acòrd deu Director que torni per v’contar un aut poëma d’Isidore qui a la soa place en aqueth vilatge deu pays de Gòsse entar aunorar leus evinements qui sont passats dens las anadas 1921 .
« Las mudhalas de la Sent Martin »

Luc de la bòrda d’Arothié
Despuech trente ans qu’es metayer
En pays d’Orthe
Trente ans a la réga qu’a sudat
Deu gendre e de la hilha aidat
La hemna morta

Lo sòrt qu’at vò, partir que cau
E dise adiu au vielh ostàu
A la contrada
Aus amics, de doùe e de gaujor
Au segrat on la praube mair
Es enterade

Lo triste jorn de Sent Martin
Que’s arribat : de bon matin
La mudalha
Los praubes mòbles tròs per tròs
Que son pausats au pé deu bròs
Parats au viatga.

E qu’en tot l’ostàu es mudat
Lo beudo, au parat desnudat
Que s’en bà cuelha
La brigna de laurer benit
Com lo còr, triste, estarit
La huelha jauna.

Sus lo camin que son partits
Los praubes mòbles segotits
Aus clòts de hanga
Qu’en lo bròs es près d’eslurar
Còm s’aven amna per plora
Qu’an l’airt de planha

Lo vielh Luc ne parla a darres
Mes en passan on los cipres
Hen triste ombratge
Botan lo beret a la man
« Los praubes ! Eths ger ! Jo doman !
Anem ! Coratge ! »

Tèxtes de l'Isidore Salles lejuts per:

« La riquessa deu praube »

Pèir Bedat

« Pèirehorada » Yvan Barreyre

La cinquantene Pèir Lartigot

« L’Ador » Georges Darricau